Warstwowa teoria budowy utworu cz.2

Koncepcja warstwowej budowy utworu wychodzi od przyjętego w doktrynie podziału utworu na elementy treści i formy.

Koncepcja stanowi również uproszczony model powstawania i odbioru utworu. Z punktu widzenia twórcy cały proces zaczyna się od pomysłu, który przetworzony w jego świadomości daje początek obrazowi zindywidualizowanemu. Następnie, na bazie tak subiektywnie ujętej treści autor wymyśla założenia konstrukcyjne przyszłego utworu (formę wewnętrzną). Ostatnim etapem, jest nadanie formy zewnętrznej, którą można nazwać inaczej ustalającą, ponieważ służy percepcji utworu. Odbiorca zapoznaje się z utworem w sposób odwrotny – od warstwy formy zewnętrznej do pomysłu. Z wyjątkiem formy zewnętrznej, która podlega poznaniu zmysłowemu proces ten wymaga od odbiorcy wysiłku intelektualnego. Dlatego poziom poznania utworu bywa zróżnicowany. Jest to szczególnie widoczne w utworach dużych o skomplikowanej formie.

W przypadku utworu literackiego warstwy wyglądają następującą:

1. Idea: temat utworu np. ukazanie rewolucji i jej dynamiki
2. Obraz zindywidualizowany: kreacje bohaterów
3. Forma wewnętrzna: zastosowanie metafory do gospodarstwa rolnego; tempo akcji; wyznaczenie punktu kulminacyjnego; rodzaj narracji (chronologiczna), rodzaj zakończenia – wszystkie te elementy trzeba odnieść do konkretnego utworu – w tym przypadku „Animal Farm” G.Orwella
4. Forma zewnętrzna: dobór słownictwa, stylistyka, język; przykładowo: „The birds did not understand Snowball's long words, but they accepted his explanation, and all the humbler animals set to work to learn the new maxim by heart. FOUR LEGS GOOD, TWO LEGS BAD”

Z punktu widzenia prawa autorskiego nie zawsze jest sens w wyodrębnianiu warstwy obrazu zindywidualizowanego. Ma to znaczenie zwykle wtedy, kiedy utwór zawiera elementy fikcyjne, ponieważ ich interpretacja (konkretyzacja) ma miejsce właśnie w warstwie obrazu np. stworzenie rycerzy Jedi przez G.Lucasa. Obraz powinien być twórczy, niebanalny w przeciwnym razie zbyt mało będzie go wyróżniało od pomysłu. Powództwo o „plagiat” przeciw Danowi Brownowi autorowi książki „Kod Leonarda da Vinci” pokazuje, że oparcie swoich roszczeń tylko o wykorzystanie warstwy obrazu zindywidualizowanego może nie dać oczekiwanego rezultatu.

Zgodnie z teorią warstwową ochronie podlegają wszystkie trzy warstwy utworu (obraz zindywidualizowany oraz obie formy). Pewne komplikacje może rodzić norma z przepisu art.1 pkt 2¹ pr. autorskiego mówiąca, że ochronie podlega sposób wyrażenia, a więc forma. Przepis ten w czasie, kiedy warstwowa teoria budowy utwory powstawała jeszcze nie istniał w ustawie. Został tam umieszczony w wyniku dostosowywania polskiego prawa do postanowień traktatu TRIPS. Powstaje pytanie czy obraz zindywidualizowany jest chroniony?

Warstwowa teoria budowy utworu - pierwsza krew

Na ostatnim spotkaniu oderwaliśmy się od „rzeczówki” i przenieśliśmy się na grunt bardziej przeze mnie lubiany tzn. prawa autorskiego. Dyskutowaliśmy nad warstwową koncepcją utworu stworzoną przez Andrzeja Kopffa (po raz pierwszy ogłosił ją w swojej pracy „Dzieło sztuk plastycznych i jego twórca w świetle przepisów prawa autorskiego” z 1961 roku). Koncepcja powstała na podstawie dzieł niemieckiego prawnika Kohlera oraz filozofii Ingardena. Celem, jaki postawił sobie autor było teoretyczne wyjaśnienie twórczości zależnej. Podstawowe założenia warstwowej koncepcji utworu:

1) w utworze można wyodrębnić trzy warstwy:

a. obraz zindywidualizowany – twórcze podejście do tematu; jego interpretacja charakterystyczna dla twórcy; temat (idea, pomysł) jest dostępny dla każdego i nie podlega ochronie, ale twórca może go tak zmodyfikować swoim umyśle, że nabierze cech indywidualnych, niepowtarzalnych tak powstały obraz zindywidualizowany zdaniem Kopffa zasługuje na ochronę

b. formę wewnętrzna, rozumianą przez Kopffa jako „obleczenie obrazu zindywidualizowanego w kształt artystyczny”; w zakres tej warstwy wchodzą wszystkie elementy konstrukcyjne utworu, które odbiorca może rozpoznać po zapoznaniu się z forma zewnętrzną; fabuła, tempo akcji (utwór literacki) kompozycja (dzieło malarskie)

c. formę zewnętrzną, czyli sposób ustalenia dzieła; z punktu widzenia odbiorcy jest to warstwa, którą poznaje w pierwszej kolejności; do tej warstwy zalicza się przykładowo dobór słów, stylistykę (dzieło literackie); wybór techniki malarskiej, kształt brył (utwór malarski)

2) każda warstwa, jeśli zawiera elementy twórcze stanowi osobny przedmiot prawa autorskiego.

3) do opracowania dochodzi kiedy twórca zależny wykorzystuje w swoim utworze (recypuje) co najmniej jedną z warstw utworu pierwotnego.

Pod wpływem krytyki Kopff w artykule „Autorskie dzieła zależne w świetle teorii o warstwowej budowie utworu” (Studia cywilistyczne t.29 1978) zmodyfikował koncepcję na potrzeby utworów muzycznych oraz zrezygnował z założenia, że każda warstwa jest osobnym podmiotem prawa autorskiego. Równocześnie stwierdził, że teoria ma charakter uproszczonego modelu i nie pretenduje do miana uniwersalnej.